Azerbaycan Milli elmler akademiyasi

Calalov Qərib İsaq oğlu

AMEA-nın müxbir üzvü, texnika elmləri doktoru, professor

-         karbohidrogen yataqların istismarı şəraitində müxtəlif litoloji tərkibli laylarda birfazalı və çoxfazalı flüidlərin süzülməsi zamanı təbii və texnoloji parametrləri və onların mümkün dəyişmələrini nəzərə almaqla, işlənilmə prosesini immitasiya etməyə və proqnozlaşdırmağa imkan verən identifikasiya üsulu yaradılmışdır;

-  ilk dəfə olaraq deformasiya olunan məsaməli mühitdə qazlı mayenin süzülməsini xarakterizə edən dəyişən əmsallı qeyri-xətti xüsusi törəməli differensial tənliklər sisteminin verilmiş şərtlər daxilində şəbəkə üsulu vasitəsilə həll alqoritmi qurulmuşdur. Yatağın istənilən nöqtəsində koordinatdan və zamandan asılı olaraq lay təzyiqinin, neftlədoymanın və quyunun debitinin dəyişmə xarakterini təyin etməyə imkan verən ədədi hesabat proqram paketi yaradılmış və realizə edilmişdir;

- kollektoru deformasiya olunan məsaməli mühitdə qazlı mayenin süzülməsi zamanı müasir optimal idarəetmənin variasiya üsulu əsasında prosesin hidrodinamik modelinin nisbi faza keçiricilik (NFK) funksiyalarına nəzərən identifikasiya məsələsi qoyulmuş və həll edilmişdir. Geoloji və mədən məlumatlarının çatışmazlığı və qeyri-dəqiqliyi şəraitində prosesin hidrodinamik modelinin məqsədyönlü və effektiv dəqiqləşdirməsinə və bununla da yatağın texnoloji iqtisadi göstəricilərinin proqnozunun yaxşılaşdırılması üçün onu korrektə etməyə imkan yaradıldığı göstərilmişdir;

- keçiriciliyə nəzərən qeyri-bircins məsaməli mühitdə tükənmə rejimində qazlı mayenin quyular sisteminə süzülməsi şəraitində hidrodinamik modelin parametrik identifikasiyası məsələsi həll edilmişdir. NFK funksiyalarının qiymətlərinə kollektorun deformasiya səciyyəsinin və quyuların interferensiyasının təsiri öyrənilmişdir;

- tükənmə rejimində çoxfazalı mayenin açılma dərəcəsinə nəzərən natamam vertikal və horizontal quyulara axını prosesləri modelləşdirilmiş, hidrodinamik modelin adaptasiyası zamanı NFK funksiyalarının neftlədoyma əmsalından asılı olaraq dəyişməsinə quyunun natamamlıq dərəcəsinin və kollektorun deformasiya səciyyəsinin təsiri araşdırılmışdır;

-  məsaməli mühitdə birfazalı və çoxfazalı flüidlərin süzülməsi zamanı istilik-kütlə mübadiləsinin keçid və termodinamiki effektləri nəzərə alan hidrodinamiki modelləri yaradılmışdır.

Aparılmış tədqiqatlar əsasında qərarlaşmamış faza axını zamanı isistilik-kütlə mübadiləsinin nəzəriyyəsi inkişaf etdirilmişdir.   

Krikon­den­bardan daha yüksək təzyiq-lərdə çox­komponentli qaz-kondensat sistem-lərinin termodinamiki eksperi­mental tədqiqatları onların faza davranışında ilk dəfə olaraq yeni təzahürü aşkar etməyə və həmçinin retroqrad təzahürlərin fiziki mahiyyəti haqqında anlayışları mühim dərəcədə genişləndirməyə imkan vermişdir. 

İlk dəfə olaraq, layda çökmüş retroqrad kondensatın buxarlanmasına məsaməli mühitin təsiri eksperimental öyrənilmiş və göstərilmişdir ki, bu təsir çox hallarda, xüsusən quyudibi zo­naya və qaz-kondensat yatağına “quru” karbohidrogen qazı ilə təsir zamanı nəzərə alınmalıdır.

Məsaməli mühitin kollektor xüsusiyyətlə­rinin və onu doyduran flüidlərin fiziki-kimyəvi xassələrini nəzərə almaqla retroqrad proseslə­rinin mexanizmi öyrənilmişdir.

Qaz-kondensat yataqlarının işlənilməsi prosesinin texnoloji parametrlərinə və faza kondensasiyası göstəricilərinə məsaməli mühi-tdə kondensat mikrorüşeymlərinin yaranma zona­sının ciddi təsiri ilk dəfə öyrənilmişdir.

İlk dəfə olaraq, məsaməliyin, qalıq su ilə doyumluğunun, kondensatın sıxlığının və layın tempera­turunun qaz-kondensat qarışığının diferensial kondensasiya prosesində birgə təsiri öyrənilmiş və bunun əsasında qaz-kondensat sistemi kon­densasiyasının başlanma təzyiqi parametrinə yeni baxışlar formalaşmış və göstərilmişdir ki, onun qiyməti kondensatın mikrorüşeymlərinin yaranma intervalının yüksək sərhədindəki təzyiqin qiymətinə uyğun təyin olunmalıdır və onun təyini üçün yeni üsul təklif olunmuşdur.

Yatağın karbohidrogen veriminə laydakı qalıq suyunun təsir mexanizmi flüidlərin faza vəziyyətini, süxurların kollektor xassələrini və termobarik şəraiti nəzərə almaqla öyrənilmişdir.

İlk dəfə lay şəraitində retroqrad kondensasiyanın fiziki mahiyyəti araşdırılmış və müəyyən edilmişdir ki, dispersləşmiş şəkildə olan maye komponentləri səthi qüvvələrinin təsiri ilə lay sisteminin duman yaranma təzyiqindən böyük təzyiqlərdə belə qaz-kondensat sisteminin aerosol halının pozulması nəticəsində qarışıqdan ayrılaraq sərbəst maye fazası yaradır və bu fenomen yatağın işlənilməsi prosesində fəal iştirak edir. 

Layların neftveriminin artırılmasının kombinə edilmiş resursqoruyucu texnologiyalarının - laya termopolimer təsirin, qələvi-polimer suvurmanın, neftin hidrogen peroksid ilə sıxışdırılmasının tətbiqinin səmərəliliyi elmi cəhətdən əsaslandırılmışdır.

Nəzəri, eksperimental və sınaq-sənaye tədqiqatlar kompleksi əsasında müxtəlif geoloji-texnoloji xüsusiyyətlərə malik quyuların quyudibi sahəsinə təsir etməklə neftveriminin intensivləşdirilməsi üçün neft emalı və neft kimyası aralıq məhsulları tətbiqinin fiziki-kimyəvi əsasları işlənilmişdir.